នៅតំបន់ប្រាសាទអង្គរធំ ក្រៅពីប្រាសាទបាយ័ន នៅមានប្រាសាទជាច្រើនទៀត

មហានគរដែលត្រូវឆេះបាក់បែកខូចខាតអន្តរាយអស់ជាច្រើនដោយសារចាមក្នុងឆ្នាំ១១៧៧ ត្រូវបានព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ គ.ស (១១៨១‑១២០១) រៀបចំចាត់ចែងឲ្យកសាងឡើងវិញសាជាថ្មី ។ នេះជាលើកទី៣ហើយដែលមហានគរត្រូវសាងសង់ ។ នគរធំរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ត្រូវបានគេចាត់ទុកជាស្នាដៃឯកប្លែកខុសពីធម្មតាដែលមាននៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរ ។ គឺខ្មែរជំនាន់នោះបានប្រឌិតបង្កើតសិល្បៈថ្មីមួយដែលវិវត្តទៅតាមចលនារបស់សង្គមជាតិ ។ នគរធំដែលស្ថិតនៅរៀងរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ជាស្នាដៃយ៉ាងធំធេងចម្បងរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ។

នគរធំ ឬមហានគរមានជ្រុងនីមួយៗប្រវែង៣គីឡូម៉ែត្រ ហើយមានទំហំប្រហែល ៩ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ។ នគរធំមានកសិណ (គូ ឬ ប្រឡាយទឹក) ដែលមានទទឹងប្រវែង១០០ម៉ែត្រ និងជម្រៅ៥ ឬ៦ម៉ែត្រព័ទ្ធជុំវិញ ។ ដើម្បីចូលទៅក្នុងមហានគរ គេត្រូវដើរឆ្លងកាត់តាមស្ពានថ្មអមទៅដោយរូបចម្លាក់ទេវតា និងយក្ស ដែលកំពុងតែនាំគ្នាទាញនាគ ។ ទេវតា និងយក្ស ម្ខាងៗមានគ្នា៥៤នាក់ ។ បន្ទាប់មក យើងចូលមកដល់ក្លោងទ្វារមហានគរដែលនៅខាងលើមានរូបព្រះលោកេស្វរៈ ។
ជ្រុងនគរធំនីមួយៗមានខ្លោងទ្វារមួយនៅចំកណ្ដាលបែរទៅរកទិសទាំងបួន ។ លើកលែងតែជ្រុងខាងកើតដែលមានទ្វារពីរ គឺ «ទ្វារខ្មោច» មួយ និង «ទ្វារជ័យ» មួយទៀតដែលចាក់ចំទៅរកប្រាសាទភិមានអាកាស ។ ទ្វារខាងត្បូងឈ្មោះថា «ទ្វារទន្លេអុំ» ទ្វារខាងលិចឈ្មោះ «ទ្វារតាកាវ» និងទ្វារខាងជើងឈ្មោះ «ទ្វារដីឆ្នាំង» ។ តាមខ្លោងទ្វារទាំងបួនទិសមានផ្លូវបួនទៅជួបកាត់គ្នាចំកណ្ដាលទីក្រុងនគរធំដែលនៅទីនោះព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧បានសាងប្រាសាទមួយដែលមានលក្ខណៈខុសប្លែកអំពីប្រាសាទមុនៗគឺ ប្រាសាទបាយ័ន ។ តជាប់នឹងខ្លោងទ្វារមានជញ្ជាំងថ្មយ៉ាងខ្ពស់សម្រាប់ការពារទីក្រុងដែលគេអាចដើរយាមកាមចុះឡើងបាន ។ នៅជាប់កំពែងនោះមានប្រឡាយទឹកតូចមួយទៀតព័ទ្ធជុំវិញមហានគរ ហើយហូរភ្ជាប់ចូលទៅក្នុងស្រះធំមួយឈ្មោះ «បឹងធំ» ដែលមានបណ្ដោយប្រវែង៤០០ម៉ែត្រ និងទទឹង២០០ម៉ែត្រ ។
ដោយសំអាងទៅតាមទំហំដីស្រែចម្ការនៅជិតជុំវិញដែលមានបញ្ជាក់នៅក្នុងសិលាចារឹក ដោយយោលទៅតាមនយោបាយទឹករបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរដែលមានចំនួនបារាយណ៍ ស្រះព្រែក និងគូជាច្រើន បូករួមទាំងប្រជាជនដែលប្រកបមុខរបរផ្សេងទៀតផង នគរធំ ឬមហានគរត្រូវមានប្រជាពលរដ្ឋប្រហែលមួយលាននាក់ ។ នេះជាការគន់គូរប៉ានស្មានរបស់អ្នកប្រវត្តិវិទូ និងអ្នកបុរាណវិទ្យាក្នុងពេលថ្មីៗនេះ ។
តាមអ្នកឯកទេសដែលសិក្សាអំពីបូរាណវិទ្យា នគរធំត្រូវបានសង់ទៅតាមបែបផែនទ្រឹស្ដីព្រះពុទ្ធសាសនា ។ ទស្សនៈអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាយល់ថា នៅចំកណ្ដាលចក្រវាលមានភ្នំមួយយ៉ាងធំដែលគេឲ្យឈ្មោះ ភ្នំព្រះសុមេរុ ។ ភ្នំនេះមានកំពូលប្រាំ ហើយនៅលើកំពូលភ្នំមានស្ថានសួគ៌បីជាន់ ។ ឯការសាងសង់នគរធំក៏មានលក្ខណៈដូចគ្នានេះដែរ ។ គឺជាទីក្រុងមួយរាងបួនជ្រុងដែលនៅចំកណ្ដាលមានប្រាសាទមួយទៀតជាតំណាងភ្នំព្រះសុមេរុ ។ ប្រាសាទនេះគឺប្រាសាទបាយ័ន ដែលខ្មែរច្រើនតែហៅ «ព្រហ្មបាយ័ន» ។
នៅក្នុងបរិវេណអង្គរធំមានប្រាសាទ និងទីតាំងសំខាន់ៗយ៉ាងច្រើនដូចជា ៖ ប្រាសាទបាយ័ន ប្រាសាទបាភួន ប្រាសាទភិមានអាកាស ព្រះបរមរាជវាំង ប្រាសាទបាលីល័យ វត្តទេពប្រណម្យ លានស្ដេចគំលង់ លានជល់ដំរី ក្រុមប្រាសាទសួព្រ័ត្រ ប្រាសាទឃ្លាំងខាងជើង ប្រាសាទឃ្លាំងខាងត្បូង ក្រុមប្រាសាទព្រះពិធូរ ប្រាសាទតុបខាងកើត ប្រាសាទតុបខាងលិច វត្តព្រះងោក វត្តតាំងតុ វិហារប្រាំពីរល្វែង ។ល។
ផែនទីផ្នែកកណ្ដាលនៃអង្គរធំផែនទីផ្នែកកណ្ដាលនៃអង្គរធំ